همزمان با داغ شدن نگراني‌هاي حاصل از رخداد يك خشكسالي بي‌سابقه، آن هم پس از يك سرمازدگي كم‌سابقه در زمستان 86، صبح چهارشنبه – 21 فروردين ماه 87 – نشستي كارشناسي به منظور ارايه‌ي «برنامه‌ي راهبردي خشكسالي كشاورزي» توسط آقاي دكتر بهرام ثقفيان و تيم همكاران‌شان در محل سازمان تحقيقات ترويج، آموزش و تحقيقات كشاورزي برگزار شد. آنچه مي‌خوانيد، روايت مصور و كوتاه نگارنده است از مهمترين جستارهاي مطرح‌شده در اين نشست است؛ نشستي كه علاوه بر دكتر پورهمت (معاون سازمان)، آقايان دكتر محمّد حسين مهديان (مديركل دفتر بررسي و هماهنگي طرح‌هاي تحقيقاتي)، مهندس انوشيروان نجفي (مديركل دفتر نظارت و ارزشيابي)، دكتر كمالي، دكتر محمد هادي داودي (سرپرست مركز تحقيقات حفاظت خاك و آبخيزداري)، دكتر احمد فاتحي مرج (رييس پايگاه ملّي خشكسالي)، دكتر نادر حيدري (مؤسسه تحقيقات فني و مهندسي)، دكتر گودرز نجفيان (معاون بخش تحقيقات غلات مؤسسه اصلاح و تهيه نهال و بذر)، مهندس بني‌هاشمي (سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور) و نمايندگاني ديگر از مؤسسات مرتبط با موضوع حضور داشتند.
خشكسالي چيست؟
خشكسالي عبارت است از كمبود بارندگي نسبت به يك آستانه معين (ميانگين) در يك برهه از زمان (چندين ماه تا چندين سال) كه در اين دوره نسبت تقاضا به عرضه آب براي مصارف مختلف محيطي و فعاليت‌هاي انساني فزوني مي‌گيرد. بنابراين، خشكسالي پديده‌اي محيطي و بخشي جدايي‌ناپذير از تغييرات اقليمي است. اين پديده از ويژگي‌هاي اصلي و تكرار‌شونده‌ي اقليم‌هاي مختلف به شمار مي‌آيد.
انواع خشكسالي
به طور كلي چهار نوع خشكسالي تاكنون تعريف شده است كه عبارتند از:
1- خشكسالي هواشناسي: مهمترين و اصلي‌ترين نوع خشكسالي به شمار مي‌آيد. خشكسالي هواشناسي زماني حادث مي‌شود كه ميزان بارندگي در بازه زماني معين كمتر از يك حد آستانه باشد.
2- خشكسالي كشاورزي: در اثر كاهش رطوبت خاك در دوره رشد و نمو گياهان بوجود مي‌آيد.
3- خشكسالي هيدرولوژيكي: اگر رخداد خشكسالي هواشناسي ادامه پيدا كند، آنگاه مي‌توان انتظار وقوع خشكسالي هيدرولوژيكي را داشت. خشكسالي هيدرولوژيكي حاصل كاهش منابع آب (اُفت سطح آب‌هاي زيرزميني و رودخانه‌ها و خشك شدن چشمه‌ها و كاريز‌ها) در يك دوره زماني معين است.
4- خشكسالي اقتصادي، اجتماعي: پس از يك دوره طولاني‌مدت خشكسالي هواشناسي و هيدرولوژيكي، اثرات اجتماعي- اقتصادي آن موجب كاهش توليدات كشاورزي و مهاجرت‌هاي گسترده مي‌شود.
ويژگي‌هاي رخداد خشكسالي در زيست‌محيط ايران
بر اثر رويداد خشكسالي‌هاي پياپي و بلند‌مدت آسيب‌هاي زيادي به اقتصاد كشور وارد مي‌شود. این پدیده جزو بلاياي طبيعي بوده و راهي براي جلوگيري از آن وجود ندارد، امّا مي‌توان با اقداماتي از میزان خسارت‌های وارده کاست. خشكسالي هر ساله مناطقي از كشور را با شدت‌هاي شديد تا بسيار شديد در بر مي‌گيرد. در دهه گذشته خشكسالي‌هاي شديد تا بسيار شديد موجب خسارات اقتصادي زيادي به ويژه در بخش كشاورزي شده است.
خسارت‌هاي خشكسالي در ايران
خشكسالي در سالهاي 79-1378 و 80-1379 هيجده استان كشور را دچار بحران آب كرد و سبب وارد‌آ‌مدن خسارات زيادي به بخش كشاورزي شد.
بيشترين شدت خشكسالي و ميزان خسارت در استان‌هاي خراسان، فارس، كرمان و سيستان و بلوچستان روي داد.
بر اساس گزارش‌هاي منتشر شده، منابع ذخيره آبي كشور در سال 1380 تا 45 درصد نسبت به نرمال اقليمي كاهش پيدا كرد.
خشک شدن دریاچه بزرگ هامون، کم آب شدن برخی دریاچه‌های دیگر و مرگ و میر آبزیان در این سال‌ها از پیامدهای زیست محیطی این خشکسالی در کشور بود.
میزان خسارت مالی ناشی از این دوره خشکسالی بر کشاورزی و دامپروری کشور بیش از 5/2 میلیارد دلار برآورد شده است.
چالش‌هاي فراراه
می‌توان گفت: ایران‌زمين به دليل برخورداري از شرایط ویژه جغرافیایی و اقلیمی از مناطق مستعد بروز خشکسالی است و به همین علت پژوهش در زمینه جنبه‌های مختلف خشکسالی در کشور از اهمیت بسیاری برخوردار است.
– دو فرآيند تغییراقلیم و جهان‌گرمايي که کره زمین با آن روبرو شده است، فرکانس وقوع، شدت و گستره خشکسالی‌ها را در کشور تغيير خواهد داد.
– از سوی دیگر افزایش جمعیت در کنار افزایش رفاه اجتماعی نیاز به آب را در کشور افزایش خواهد داد.
چه مي‌توان كرد؟
دست كم در كوتاه‌مدت مي‌توان اقدامات زير را سامان داد:
ارتقاء و بهبود سامانه پایش و پیش‌بینی خشکسالی
ایجاد هماهنگی تشکیلاتی در سطح معاونت‌های وزارت جهاد كشاورزي
تعریف و اجرای برنامه‌های مقابله با خشکسالی در ابعاد مختلف کشاورزی
ایجاد ارتباط با دستگاه‌ای خارج از وزارتخانه در زمینه خشکسالی
تهیه شيوه‌نامه‌ي مقابله و کاهش اثرات خشکسالی در بخش‌های مختلف اجرایی
بررسی و ارايه پیشنهادهای لازم برای مدیریت مصرف آب کشاورزی
اجرای یک طرح پیشاهنگ مدیریت ریسک خشکسالی در یک حوضه آبخیز
تا بدين‌ترتيب با به تصویب‌رساندن سند خشکسالی فائو در وزارت جهاد کشاورزی، ایجاد هماهنگی فرابخشي و بين‌بخشي و به تصویب‌رساندن سند در دولت و آفرينش تشکیلات و اخذ اعتبارات براي اجرای سند، در افقي 5 ساله اميدوار بود.
آنچه كه مسلم است، آقاي دكتر ثقفيان و گروه همكاران‌شان (اسماعيل شريفي، طيب رضيئي، مجيد حيدري‌زاده و احمد فاتحي مرج)، زحمات فراواني را براي تبيين و آماده‌سازي اين سند ارزشمند – كه يكي از 82 سند راهبردي وزارت متبوع به شمار مي‌آيد – كشيده‌اند كه شايان تقدير است؛ با اين وجود، چندين دريافت و پرسش توسط نگارنده مطرح شد. از آن جمله به نظر مي‌رسد، آن گونه كه بايسته است، سهم پژوهش‌هاي مرتبط با تعيين دقيق نقش فرآيندهاي مرتبط با تغيير اقليم و جهان‌گرمايي در پايداري اكولوژيك سرزمين، به خوبي مشخص نشده است. همچنين، روح حاكم بر اين برنامه خود متأثر از آموزه‌هاي مديريت بحران است تا مديريت ريسك، نكته‌ي ديگر اينكه در اين برنامه بيشتر مباحث مربوط به پايش و ارزيابي فرآيند خشكسالي مورد توجه قرار گرفته است، در صورتي كه يكي از مشكلات كنوني ما اين است كه حتا اگر بدانيم قرار است شش ماه ديگر خشكسالي رخ دهد، عملاً هيچ برنامه و راهكار اجرايي براي مهار اثرات مخرب آن در بخش‌هاي گوناگون كشور نداريم. همچنين، علاوه بر خشكسالي، بايد به ديگر ناهنجاري‌هاي اقليمي كشور (ترسالي، سرمازدگي و گرمازدگي) كه آنها نيز آثار تخريبي فراواني بر بخش كشاورزي تحميل مي‌كنند، پرداخته شود.
در نهايت، اگر بتوان، نقشه‌ي آسيب‌پذيري پهنه‌هاي مختلف كشور را به خشكسالي توليد كرده و نشان دهيم كه كدام نواحي ايران هستند كه دچار كمترين تنش اقليمي مي‌شوند، مي‌توان به ارتقاء پايداري سرزمين در ايران عزيزمان اميدوارتر بود.
گمانم براین است که خشکسالی اگر برای ما آب نداشت برای خیلی ها نان داشت . ازجمله سرمایه داران شریف محتکری که برنج ایرانی را مثل همیشه به ثمن بخس از کشاورزان بی نوا خریده و در انبارهایشان داشتند . ونیز حضراتی که با سوء مدیریتشان و افزایش بی در وپیکر نقدینگی در کشور و دیگر سوتی هایی که داده بودند قیمتها را به عرش می بردند با این خشکسالی خوب بهانه ای برای لاپوشانی گیرشان آمد . واقعا که چه شانسی (البته برای آنها) والبته توده مردم و کارمندان و حقوق بگیران و کشاورزان و…که وضعشان با خشکسالی بدتر از بد می شود.