3-1- تعاريف، مفاهيم و اصطلاحات
   در تدوين «برنامه‌هاي راهبردي بخش بيابان – چشم‌انداز 1404» – دانش‌واژه‌ها و عباراتي مورد استفاده قرار گرفته است كه ممكن است داراي بازنمودهاي بسيار گوناگون و متنوعي با توجه به ديدگاه‌هاي مختلف متخصصين و صاحبنظران باشند، درنتيجه لازم است تعاريف و مفاهيم به كار رفته در اين سند راهبردي كاملاً تبيين و روشن شوند.

    – بيابان
   هرچند هنوز نخبگان اين حوزه در رسيدن به بازنمودي دقيق و مورد توافق همه‌ي گرايش‌هاي علمي مرتبط با بيابان، به اجماع نرسيده‌اند، امّا از جمع‌بست ديدگاه‌هاي مختلف مي‌توان به اين نتيجه رسيد: «بيابان به مناطق رو به اضمحلالي اطلاق مي‌شود كه يا استعداد رويشي خود را كاملاً از دست داده‌اند و يا دامنه‌ي آسيب‌پذيري حيات گياهي و جانوري در آن بالا باشد.» به سخني ديگر، آنچه كه در همه‌ي اقسام بيابان‌ها، در هر زيست‌اقليم سرد يا گرمي و با هر فاصله و ارتفاعي از دريا به عنوان صفت بارز و مشترك ديده مي‌شود، دشواري رويش گياهي و نقصان كمي تنوع زيستي است.

 

 

    – مناطق فراخشك – Hyper arid
   به طور كلي، سرزمين‌هاي خشك جهان، از چهار زيست‌اقليم مجزا تشكيل شده‌اند كه مناطق فراخشك ، نخستين آنها به شمار مي‌آيند.مناطق فراخشك، به مناطقي گفته مي‌شود كه نسبت ميانگين ريزش‌هاي سالانه به ميانگين ميزان تبخير و تعرق پتانسيل سالانه آن در يك دوره سي ساله كوچكتر از 5 صدم درصد باشد.

    – مناطق خشك –  Dry lands
   مناطقي كه نسبت ميزان ميانگين ريزش‌هاي سالانه به ميانگين ميزان تبخير و تعرق پتانسيل سالانه در يك دوره سي ساله بين 05/0- تا 2/0 باشد.

    – مناطق نيمه خشك
    مناطقي كه نسبت ميزان ميانگين ريزش هاي سالانه به ميانگين ميزان تبخير و تعرق پتانسيل سالانه در يك دوره سي ساله بين 21/0 تا 5/0 باشد.

   – مناطق خشك نيمه مرطوب
مناطقي كه نسبت ميزان ميانگين ريزش هاي سالانه به ميانگين ميزان تبخير و تعرق پتانسيل سالانه در يك دوره سي ساله بين 51/0 تا 65/. باشد.

   – خشكي  
  خشكي عمدتاً با دو ويژگي يكي كمبود بارندگي و ديگري طولاني بودن فصل خشك تعريف مي‌شودوعبارت است از شرايطي كه مقدار ريزش‌هاي نيواري يا آب در دسترس، رطوبت مورد نياز براي رشد زيست‌شناختي مورد انتظار را تأمين نمي‌كند. خشكي مي‌تواند اقليمي، كشاورزي و يا هيدرولوژيكي باشد.

   – تخريب سرزمين
  كاهش يا از دست رفتن توان توليد زيستي (زيست‌شناختي) يا اقتصادي و قابليت اراضي ديم، آبي، مرتع، چراگاه، جنگل، بوته‌زار در مناطق خشك‌، نيمه خشك و خشك نيمه مرطوب ناشي از بهره‌برداري بي رويه از سرزمين، ناشي از يك يا تركيبي از فرآيندها از جمله فرآيندهاي ناشي از فعاليت‌‌هاي انساني و طبيعي‌، تخريب سرزمين ناميده مي‌شود.

    تثبيت شن – Sand Dune Fixation
   تثبيت شن يا به عبارت صحيح‌تر تثبيت ماسه‌هاي روان، عبارت است از بكارگيري مجموعه‌اي از فعاليت‌‌هاي فيزيكي‌، مكانيكي، زيست‌شناختي و …  يا تلفيقي از آنها كه منجر به جلوگيري از حركت ماسه‌هاي روان شود.

    – مالچ (خاكپوش)  – Mulch
    به مواد طبيعي يا مصنوعي اطلاق مي‌شود كه بتواند پوشش محافظي به صورت يك لايه مجزا و گسترده بر روي زمين ايجاد  كرده و سطح خاك را از عوامل مختلف به ويژه باد حفظ كند. اين مواد مي‌تواند شامل مالچ‌هاي نفتي‌، رسي‌، سنگريزه‌اي، كاه و كلش و … باشند.

    – مالچ‌هاي نفتي – Oil Mulch
    مالچ هاي نفتي يكي از فرآورده‌هاي سنگين نفتي حاصل از كار پالايشگاه‌ها مي باشند‌. اين مواد پس مانده نفت خام در برج تقطير پالايشگاه هستند كه پس از فرآوري و حذف مواد معطره به منظور ايجاد چسبندگي بين ذرات ماسه و فراهم كردن شرايط لازم براي اقدامات زيست‌شناختي بر روي تپه‌ها و پهنه‌هاي ماسه‌اي از نظر مقابله با فرسايش بادي و نيز كمك به افزايش پوشش گياهي مورد استفاده قرار مي‌گيرند‌.

    – خشكسالي – Drought
   پديده‌اي است كه به صورت طبيعي در هنگامي كه ميزان بارندگي سالانه يك منطقه به مراتب كمتر از ميانگين هاي ثبت شده اتفاق افتاده و باعث عدم تعادل شديد در منابع آبي شده و سامانه‌هاي توليد زيست‌شناختي را مختل كند. خشكسالي مي‌تواند به صورت كاهش بارندگي (طبيعي يا اقليمي)، تغيير مسير و يا جلوگيري از ورود آب يك رودخانه از محلي به محلي ديگر (هيدرولوژيكي) صورت پذيرد.

    – فرسايش خاك  – Soil Erosion
    فرسايش خاك به فرآيندي اتلاق مي‌شود كه طي آن خاك از بستر اصلي خود جدا شده و به كمك يك يا چند عامل انتقال دهنده به مكاني ديگر حمل شود‌. عامل انتقال دهنده مي‌تواند آب‌، باد و … باشد كه تحت عنوان فرسايش آبي يا فرسايش بادي ناميده مي‌شود‌.

    – بيابان‌زايي – Desertification
   به معني تخريب سرزمين در مناطق خشك‌، نيمه خشك و خشك نيمه مرطوب تحت تأثير عوامل مختلف از جمله تغييرات آب و هوايي و فعاليت‌‌هاي انساني است‌.

   – بيابان‌زدايي (مقابله با بيابان‌زايي) – Combating Desertification
   مجموع فعاليت‌هايي است كه بخشي از برنامه توسعه جامع سرزمين در مناطق خشك‌، نيمه‌خشك و خشك نيمه مرطوب در راستاي توسعه پايدار محسوب و هدف آن جلوگيري يا كاهش تخريب سرزمين‌، احياء زمين‌هاي تخريب شده و احياء اراضي بياباني شده است‌.

   – سرزمين – Land
   سامانه زميني توليد زيست‌شناختي كه متشكل از خاك‌، پوشش گياهي و ساير موجودات زنده و فرآيندهاي بوم‌شناختي بوده كه بصورت يك سامانه عمل مي‌نمايند‌.

   – فعاليت‌‌هاي زيست‌شناختي – Biological Activities
  عبارتند از مجموعه اقداماتي كه در راستاي اصلاح و احياء بيوم‌هاي مناطق بياباني و با استفاده از منابع و مصالح زيست‌شناختي صورت مي‌گيرد‌. اين فعاليت‌‌ها عموماً بنيادي است و كاربرد آنها در اولويت قرار دارد. بعضي از فعاليت‌‌هاي زيست‌شناختي عبارتند از: بذرپاشي، بذركاري‌، بوته‌كاري‌، قلمه‌كاري‌، نهالكاري و ساير فعاليت‌‌هاي مرتبط مانند توليد قلمه‌، جمع آوري بذر‌، توليد نهال و …

   – روش‌ها و اقدامات ترويجي – Extension Programmes
   عبارت است از مجموعه روش‌ها و اقدامات ترويجي هدف‌مند كه جهت تحقق اهداف برنامه مديريت پايدار مناطق بياباني با هدف بسترسازي‌، ظرفيت‌سازي‌، توانمندسازي و ارتقاء سطح آگاهي جوامع محلي و نيز تنوير افكار عمومي نسبت به اهداف، سياست‌ها و برنامه‌هاي مديريت مناطق بياباني صورت مي‌گيرد. از جمله فعاليت‌‌ها مي‌توان به توانمندسازي جوامع محلي جهت مشاركت همه جانبه در برنامه‌ريزي و اجراي طرح‌ها و پروژه‌ها‌، بسترسازي جهت استفاده از تسهيلات بانكي‌، حمايت از ايجاد‌، توسعه و تقويت تشكل‌هاي مردمي مرتبط با موضوع، ارايه، اجرا و تعميم طرح‌هاي مشاركتي و نيز حمايت از مشاركت جوامع محلي، سازمان‌هاي دولتي و غيردولتي و … در مقوله‌ي مهار بيابان‌زايي و كنترل فرسايش بادي اشاره كرد.

    – مناطق بياباني – Desertified Land
    مناطق بياباني به مناطقي اطلاق مي‌شود كه در مناطق خشك و فراخشك قرار داشته و در شرايط فعلي اولويت مديريت پوشش گياهي در آنها عموماًً حفاظتي است. به علاوه مديريت منابع طبيعي اين محدوده در حيطه‌ي وظايف سازماني دفتر امور بيابان و مجموعه‌ي حاضر است.

    – روش‌هاي بازدارنده – Prohibition Measures
   روش‌هايي هستند كه قبل از فعاليت‌‌هاي ديگر مقابله با بيابان‌زايي صورت پذيرفته و مشتمل بر فعاليت‌‌هايي است كه بيشتر جنبه ترويجي، فرهنگ‌سازي و هشداردهندگي در جهت جلوگيري از تخريب سرزمين دارند. اين فعاليت‌‌ها غالباً شامل مواردي چون هشدار اوليه، آموزشي، ترويجي، تشويقي، كنترلي، حفاظتي و مديريتي هستند.

    – روش‌هاي اصلاحي – Reclamation Measures
   منظور از روش‌هاي اصلاحي، عموماً آن دسته از فعاليت‌‌ها و روش‌هايي را در برمي‌گيرد كه به منظور اصلاح روش‌هاي جاري اعم از سياستگزاري، برنامه‌ريزي و بهره‌برداري اعمال مي‌شود. به ديگر سخن، در اين مرحله براساس ملاحظات زيست محيطي، توجه به توان بوم‌شناختي و تضمين استمرار توليد، پايداري اساسي منابع و حفاظت از تنوع زيست‌شناختي، اصلاحات لازم در اجراي فعاليت‌‌ها به عمل مي‌آيد‌.

    – روش‌هاي احيايي – Rehabilitation Measures
   اين روش‌ها معمولاً در مناطقي مورد استفاده قرار مي‌گيرد كه به طورجدي دچار تخريب شده‌اند و آسيب هاي وارده به حدي است كه قرق به تنهايي براي بازسازي شرايط بوم‌شناختي آنها كفايت نمي كند‌. در اين صورت احياء اين گونه اراضي مستلزم اجراي پاره اي از پروژه‌هاي فني نظير نهالكاري، قلمه كاري، بوته كاري، بذركاري و… بوده كه ممكن است با ساير عمليات مانند مالچ‌پاشي، احداث بادشكن و … نيز همراه باشد.

     4-1- فرآيند تدوين برنامه
          فرآيند تدوين برنامه و تشكيل كميته راهبردي در دو چارت زير به تصوير كشيده شده است:

 

 

     1-4-1- تشكيل كميته راهبردي و  برگزاري كارگاه‌هاي مشورتي
    در مجموع همان طور كه پيش‌تر هم اشاره شد، براي رسيدن به سند راهبردي پيش‌رو، افزون بر 95 جلسه، شامل 21 جلسه كميته راهبري و بقيه به كميته‌هاي اجرايي، فرعي و كارگاه‌هاي مشورتي تشكيل شد كه در مجموع 1700 نفر ساعت كار كارشناسي انجام شده است.