حال هامون خوب نیست؛ درست مثل حال بختگان که انگار بخت از او قهر کرده یا حال پریشان که مانند دیگر زیستمندان ساکن در اطرافش، به شدت پریشان حال شده و یا ارومیه که امیدش شاید به آخرین برف سفید در زمستان 92 باشد … با این تفاوت که احتمال درک برف توسط هامون، به مراتب کمتر از ارومیه است؛ با این وجود، امکان احیای دوباره‌ی این پهن‌پیکرترین آبگیر خاوری وطن، بسیار بیشتر از ارومیه است! چرا؟

    برایتان می‌گویم …

    در پنجمین روز از دی ماه 1392، پرقدرت‌ترین دولت‌زن جمهوری اسلامی ایران به همراه گروهی از همکارانش – از جمله نگارنده – در سازمان متولی محیط زیست ایران، راهی سیستان شد و مورد استقبال کم‌نظیر مردمی قرار گرفت که او را بانوی هامون خطاب می‌کردند و برای موفقیتش بر پیامبر (ص) و یارانش درود می‌فرستادند و صلوات نذر می‌کردند. امّا به راستی معصومه ابتکار برای هامون چه می‌تواند بکند؟ این چه کاری است که او توانایی انجامش را دارد، اما اسلاف پیشینش چون فاطمه جوادی یا محمدی‌زاده قادر به تحققش نبودند؟

    ابتکار در همان جلسه‌ی پرشور ملاقات با نمایندگان تشکل‌های مردم‌نهاد، اساتید و پژوهشگران در دانشگاه زابل، تفاوت خود را با همتایان پیشینش نشان داد! آنجا که دید به جای گوش سپردن به سخنان و درد دل‌های مردم و نمایندگان سمن‌های محیط زیستی، باز این مسئولین ریز و درشت منطقه هستند که از این تریبون برای یک نطق انتخاباتی دارند استفاده می‌کنند. وی گفت از دانشگاه نخواهد رفت، مگر به سمن‌ها هم اجازه‌ی سخن گفتن داده شود. راهکاری که شاید، کارآمدترین راه موفقیت در هر طرح محیط زیستی هم باشد. به ویژه اگر آن طرح، نامش نجات هامون و مجری‌اش، بانوی هامون باشد؛ هامونی که صدها هزار سال است در پاياب يكي از بزرگترين و پرآب‌ترين حوضه‌هاي آبخيز آسیای جنوب غربی به حیاتش ادامه داده و میزبان آب گوارا و شیرینی است که به مدد رودخانه‌ي يك هزار و پنجاه كيلومتري هيرمند، این ماده‌ی ارزشمند، زندگی‌ساز و خنک بام دنيا (هيماليا) را به نزدش می‌رساند^[1]؛ رودخانه‌ي مرموزي با بستر بيش از سه كيلومتر كه در طول 135 سال گذشته بين 50 متر مكعب تا 20 هزار متر مكعب در ثانيه آب را از خود عبور داده و از همين رو، هيرمند را يكي از بزرگترين و در عين حال، متغير‌ترين رودخانه‌هاي موجود بين دجله و سند مي‌شناسند. رودخانه‌اي كه پيش‌بيني رژيم آبي آن بسيار دشوار و عملاً ناممكن به نظر مي‌رسد.

    همين ويژگي پارادوكس‌گونه يا ناسازه‌وار، توانسته از يك سو بزرگترين و زيباترين درياچه‌ي آب شيرين جهان (با وسعتي بالغ بر 5700 كيلومتر مربع^[2])، با تنوّع زيستي خيره‌كننده و كم‌نظير را براي سيستان به ارمغان آورده و در مواقع سيلابي، بهشت پرندگان آبزي و كنارآبزي نام بگيرد که در آن تا 700 هزار بال پرنده (مطابق سرشماری اسماعیل کهرم در نخستین سال‌های دهه‌ی پنجاه خورشیدی) ساکن بوده‌اند! و از سوي ديگر، فزوني يا كمبود غيرقابل تحمّل آب در سال‌هاي ترسالي يا خشكسالي^[3]، خسارت‌هايي جبران‌ناپذير و ژرف بر منطقه و تمامي زيستمندانش، به ويژه آدمي وارد ساخته است. رخدادي كه ادامه‌ي زيست انسان و پايداري معيشت آن را در سيستان به كابوسي ديرينه در نزد مردمان سختكوش اين سرزمين بدل كرده است. گفتنی آنکه تالاب‌های سه‌گانه‌ی هامون در پست­ترین قسمت کاسه‌ي سیستان قرار دارد. این تالاب‌ها به واسطه‌ي هموار بودن چاله‌ي سیستان دارای عمقی بین 2 تا 4 متر بوده و بيشينه‌ي عمقی که در آنها مشاهده شده، هيچگاه از ده متر تجاوز نكرده است. از همین رو، از نظر حجم آبی که این پهنه‌ی آبی می‌تواند بپذیرد، در مقایسه با دریاچه ارومیه که آن هم از مساحتی تقریباً برابر با هامون (در مواقع پرآبی) برخوردار است، حدود یک سوم کمتر بوده و بیشینه‌ی آن به حدود 12 میلیارد متر مکعب می‌رسد.

    همچنین بخشي از اين درياچه‌ي پهناور با عنوان تالاب بين‌المللي هامون به وسعت 50  هزارهكتار در تاريخ 23/6/1975 با شماره 21R007 در کنوانسيون بين­المللی رامسر به ثبت رسيده است. در اهميت وجودی اين تالاب یا درياچه^[4] همان بس که اشاره کنم به باور مردمان اين ديار: آنچه در سيستان به ‌نام نعمت خوانده مي‌شود، مرهون و مديون و وابسته به وجود و حضور هامون است و درحقيقت سيستان بدون هامون هيچگاه وجود نداشته و هرگز باقی نخواهد ماند. به عبارتی ساده‌تر، حيات و معيشت اصلي جمع كثيري از مردمان سيستان شامل: صيادان، گاوداران^[5]، شكارچيان^[6]، تختك‌نشينان، حصيربافان، عشاير مالدار و … به طور مستقيم به حفظ اين درياچه بستگي داشته است.

    چه باید کرد؟

     آنچه لازم است در باره‌ی هامون و سیستان بدانیم، آن است که نخستین اولویت ما باید مجاب کردن طرف افغانی برای در اختیار نهادن حق‌آبه‌ی قانونی هامون به میزان 27 متر مکعب در ثانیه باشد. دیپلماسی محیط زیست در این بزنگاه می‌تواند ابزاری کارآمد محسوب شود، چرا که با آبدار شدن هامون و کاهش غبارآلودگی منطقه، ضریب امنیت تروریست‌های القاعده و طالبان در منطقه کاهش یافته و این موضوع می‌تواند انگیزه‌ای کارآمد هم برای دولت افغانستان و هم متحدین غربی‌اش به شمار آید تا پای میز مذاکره بنشینند. چنین امکانی با توجه به تیم کارآمد موجود در وزارت خارجه دولت تدبیر و امید و نیز در اولویت بودن ملاحظات محیط زیستی در برنامه کاری حسن روحانی و اغلب همراهانش در کابینه‌ی یازدهم کاملاً در دسترس می‌نماید. در عین حال، ایران نباید تحت هیچ شرایطی در اندیشه‌ی پرکردن آب چاه نیمه‌ی سوم و چهارم باشد و هیرمند فقط باید نیاز آب شرب مردم سیستان را تأمین کند و مازاد آب در پهنه‌ی هامون‌های سه گانه هدایت گردد. در همین راستا، نگارنده بر این باور است که دیوار امنیتی که سبب قطع ارتباط هیدرولوژیکی هیرمند و هامون را فراهم کرده، باید برچیده شود؛ وابستگی معیشتی به سرزمین کاسته شده و در عوض به تقویت زیرساخت‌های تجاری، دانشگاهی، استحصال انرژی بادی و خورشیدی و به ویژه تقویت بوم‌گردی طبیعی و تاریخی پرداخته شود.
یادمان باشد که سیستان دست کم برای یک دوره‌ی ده ساله نباید چشم امید به بارآوری زمین و توسعه کشاورزی و دامداری داشته باشد. هر چند، تقویت شیلات و صنایع وابسته به آن همچنان می‌تواند در دستور کار قرار داشته باشد.