2-5- تصوير روند تغيير و تكامل سياست‌ها، برنامه‌ها، راهبردها و اقدامات مهار بيابان‌زايي و كنترل فرسايش بادي (گذشته، حال و آينده)
يقيناً نگاه به تصوير تمام نماي عملكردي در سه مقطع گذشته، حال و آينده مي تواند ابزار مناسبي جهت حك و اصلاح بموقع روند تغييرات سياست‌ها، برنامه‌ها، راهبردها، اقدامات جهت حصول سريعتر، دقيقتر و كم هزينه تر اهداف سازماني محسوب گردد كه در همين راستا در برنامه ملي مديريت مناطق بياباني بصورت فشرده و به تفكيك مقاطع زماني سه گانه فوق در جدول شماره (1-5) «تصوير روند تغيير و تكامل سياست‌ها، برنامه‌ها، راهبردها و اقدامات مهار بيابان‌زايي و كنترل فرسايش بادي در مناطق بياباني ايران» در قالب 35 شاخص اساسي تدوين و ارايه شده است.
از آنجا كه اجراي برنامه ملي مديريت مناطق بياباني كشور در رخساره‌هاي 15 گانه صورت مي پذيرد، بنابراين انتظار مي رود با اعمال سياست‌ها، اهداف و خط مشي‌هاي مديريتي و اجرايي برنامه و اجراي طرح‌هاي پيشنهادي در هر رخساره، وضع موجود رخساره‌ها كه با شاخص‌هاي تخريب منابع آب، خاك و پوشش گياهي ترسيم شده است، به افقي روشن تر، پايدارتر و مورد انتظار تغيير يافته و نهايتاً مديريت پايدار مناطق بياباني كشور را تصوير نمايد. جدول شماره (2-5) وضع موجود، سياست‌ها، اهداف، طرح‌هاي پيشنهادي و انتظارات پس از اجراي طرح‌ها در رخساره‌هاي مناطق بياباني كشور را نشان مي‌دهد.
جدول شماره (1-5) تصوير روند تغيير و تكامل سياست‌ها، برنامه‌ها، راهبردها و اقدامات مهار بيابان‌زايي و كنترل فرسايش بادي در مناطق بياباني ايران ( گذشته، حال و آينده )
|
رديف |
ويژگي |
گذشته ( تا برنامه اول توسعه ) |
حال ( تا برنامه چهارم توسعه ) |
آينده (چشم‌انداز 20 ساله ) |
|
1 |
هدف |
كنترل خسارت فرسايش بادي به كانون‌هاي جمعيتي |
كنترل خسارت به كانون‌هاي جمعيتي، اقتصادي، توليدي، زيربنايي و… |
مهار علل انساني بيابان‌زا و كنترل فرسايش بادي |
|
2 |
نگاه كلان در سياستگذاري و برنامه‌ريزي |
زيربخشي (دفتري) ـــ در مقاطع سالانه |
بخشي ـــ در مقاطع برنامه‌هاي پنجساله |
جامع ـــ در مقطع 20 ساله حسب مانيفست مديريتي – اجرايي برنامه ملي مديريت مناطق بياباني كشور |
|
3 |
نوع مديريت بر مناطق بياباني |
مديريت بحران |
مديريت بحران ( و تا حدودي ريسك ) |
مديريت ريسك و بحران |
|
4 |
مبناي تعيين محل و فعاليت اجرايي |
نظر كارشناسي |
نظر كارشناسي + طرح اجرايي كوچك مقياس |
طرح اجرايي بزرگ مقياس |
|
5 |
اساس تعريف پروژه‌ها در طرح‌ها |
فاقد طرح |
با تأكيد بر شناخت ويژگي‌ها و عوامل محيطي بيابان‌زا (خاك، اقليم، ژئومرفولوژي و…) |
با تأكيد بر شناخت و محوريت عوامل انساني بيابان‌زا (چراي بي رويه دام، بوته‌كني و…) |
|
6 |
محدوده اجرايي |
نقطه ( پروژه ) |
نقطه اي ( پروژه‌ها ) |
منطقه ( محدوده طرح يا طرح‌ها ) |
|
7 |
اقدامات در اولويت |
اجرايي |
اجرايي – مديريتي (محدود) |
مديريتي – اجرايي |
|
8 |
شاخص نظارت و ارزيابي |
تحقق كميت عمليات مصوب هر پروژه |
تحقق كميت و كيفيت عمليات مصوب هر پروژه |
تحقق اهداف طرح ( اجراي پروژه‌ها، اعمال سياست‌هاو انجام هماهنگي ها ) |
|
9 |
رابطه روش‌هاي بيابان‌زدايي و كنترل فرسايش بادي با تحقق اهداف |
روش ثابت هدف متغير روش‌ها : محدود به ( مالچپاشي + نهال‌كاري و احداث‌بادشكن ) |
عمدتاً روش ثابت هدف متغير گرايش بسمت تقويت اجراي پروژه‌هاي مديريتي (مديريت جنگل‌هاي دست كاشت + مديريت روان‌آب و…) |
هدف ثابت روش متغير اولويت با طرح‌ها و پروژه‌هاي مديريتي، پيشگيرانه و نظارتي |
|
10 |
تأكيد و تمركز فعاليت‌هاي اجرايي بر |
زدايش معلولها (صرفاً در مناطق تحت خسارت) |
زدايش معلولها(غالباً در مناطق تحت خسارت) |
مهار علل بيابان‌زايي و فرسايش بادي ( در مناطق موثر و متأثر ) |
|
11 |
تمركز اجراي عمليات بيولوژيك روي گونه هاي |
تاغ، سمر و گز |
19 گونه |
افزايش مستمر تنوع گونه اي |
|
12 |
مديريت اجرايي |
مديريت كمپ |
اجراي اماني – پيماني |
مديريت طرح (اجراي پيماني – مشاركتي ) |
|
13 |
جايگاه مشاركت در اجرا |
كلاً دولتي |
دولتي – مشاركتي (ضعيف) |
مشاركتي – دولتي |
|
14 |
نقش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري |
مجري (اجرا و نظارت ) |
مجري (تهيه، تصويب، اجرا، نظارت و ارزيابي) |
مدير(سياستگزاري،برنامه‌ريزي،هدايت،حمايت،هماهنگي.آموزش، ترويج و…) |
|
15 |
تعامل ( درون سازماني ) |
بسيار كم |
كم ( تعدد طرح، مجري و مدير در عرصه اي واحد) |
طرح واحد، مجري واحد، مديريت هماهنگ |
|
16 |
رابطه بخش تحقيق و اجرا |
انتزاعي ( فاقد دستاورد قابل اجرا ) |
حركت به سمت تعريف و اجراي طرح‌هاي تحقيقاتي در اولويت |
تمركز تحقيق بر نيازهاي در اولويت بخش اجرا |
|
17 |
نقش و دستاورد بخش ترويج |
احساس ضرورت |
فرهنگ سازي (بعضاً منجر به مشاركت ) |
مشاركت همه جانبه، تعميم وسيع و تسريع الگوها |
|
18 |
نوع دانش مورد استفاده |
تكيه به تجارب كارشناسي و عدم توجه به دانش بومي |
تأكيد بر تجارب فني و كارشناسي و حركت به سمت شناخت و استفاده از دانش بومي |
تلفيق دانش بومي و نوين در طراحي و اجرا |
|
19 |
ميزان توجه به فرصتها و تهديدها |
عمدتاً تمركز روي فرصتها و بعضاً تهديدها |
تأكيد بر استفاده بموقع از فرصتها و تهديدها |
تبديل تهديدها به فرصتها |
|
20 |
مبناي توزيع اعتبار |
نظرمدير |
نظر مدير + شاخص |
شاخص |
|
21 |
تنوع در نهاده ها |
يكنواخت |
به سمت شناخت و استفاده از نهاده هاي مختلف (مالچ رسي، انواع نهال و…) |
ايجاد امكان استفاده از نهاده هاي مناسب حسب نياز اكولوژيك هر منطقه |
|
22 |
مديريت جنگل‌هاي دست كاشت |
ايجاد – حفاظت تا استقرار – رها |
ايجاد – حفاظت – اقدامات پرورشي (تاحدودي مديريتي) |
ايجاد – حفاظت – مديريت |
|
23 |
اساس سنجش در نظارت |
ديد كارشناسي – كروكي |
ديد كارشناسي – نقشه – GPS |
نقشه – GPS |
|
24 |
تمركز دفتر ستادي بر |
اجرا – نظارت |
سياستگذاري – برنامه‌ريزي – تصويب طرح – نظارت |
مديريت |
|
25 |
نيروي انساني درگير در فرآيند اجرا |
جذب تصاعدي نيروهاي كارگري بي سواد و كم سواد جهت اجرا |
توقف جذب و روند نزولي تعداد نيروهاي كارگري متصل به طرح |
به صفر رسيدن تعداد نيروهاي متصل به طرح |
|
26 |
توليد نهال |
توسعه تعداد و سطح ايستگاه‌هاي توليد نهال دولتي |
توقف ايجاد نهالستان جديد دولتي و آغاز واگذاري توليد نهال به بخش خصوصي |
واگذاري نهالستانها و خصوصي سازي كل فرآيند توليد نهال |
|
27 |
مكانيزم تهيه طرح‌هاي بيابان‌زدايي |
عدم تهيه طرح – اماني |
اماني – پيماني |
پيماني |
|
28 |
محل تامين اعتبارات اجرايي |
ملي |
استاني |
ملي |
|
29 |
واحد برنامه‌ريزي و واحد مديريتي در طرح هاي اجرايي بيابان‌زدايي |
محدوده تحت خسارت – فاقد اساس مشخص |
فاقد اساس مشخص – رخساره بياباني |
رخساره بياباني – سامان عرف |
|
30 |
عامل اصلي بيابان‌زا |
عوامل محيطي – تا حدودي عوامل انساني |
عوامل انساني – تا حدودي عوامل محيطي |
عوامل انساني – تا حدودي عوامل محيطي |
|
31 |
نقش عامل انساني بيابان‌زا (مردم و دستگاه‌ها) در بيابان‌زدايي |
صفر |
تا حدودي |
نقش اصلي |
|
32 |
روند ورود سرمايه و دانش به مناطق بياباني جهت مشاركت در بيابان‌زدايي |
صفر |
در حد تأكيد در سياستگزاري ها |
قانونمند و عينيت مي‌يابد |
|
33 |
نقش بخش خصوصي در تهيه و اجراي طرح‌ها |
صفر |
شاهد جهش معني دار ( 62 درصد ) |
صد درصد |
|
34 |
ارتباط، هماهنگي و همراهي دولت و مردم در بيابان‌زدايي |
بسيار كم ( در حد صفر ) |
كم ( محدود در استان‌هاي محدود ) |
خوب (گسترده و همه جانبه) |
|
35 |
سطح تبادل تجارب بين المللي در مهار بيابان‌زايي |
كم |
روند مثبت |
بهنگام و همه جانبه |
جدول شماره (2-5) وضع موجود رخساره‌ها، سياست‌ها، اهداف، طرح‌هاي پيشنهادي و نتايج مورد انتظار
|
كد رخساره |
نام رخساره |
وضع موجود رخساره |
سياست ها |
اهداف |
كد طرح‌هاي پيشنهادي |
انتظارات |
||
|
تخريب منابع خاك |
تخريب منابع‌گياهي |
تخريب منابع آب |
||||||
|
8 |
تپه ها و پهنه هاي ماسه‌اي فعال |
زياد |
متوسط تا كم |
كم |
مديريت بحران و كنترل |
كنترل كانون‌هاي بحراني فرسايش بادي، استفاده بهينه از منابع معدني از جمله ماسه بادي |
III-II-I XI-VII-VI-V |
– تثبيت 100-70 درصدي تپه هاي ماسه‌اي – كاهش 90-65درصدي خسارات ناشي از هجوم ماسه‌هاي روان – كاهش 100-70 درصدي تعداد كانون‌هاي بحراني فرسايش بادي |
|
3 |
دشت ريگي فعال |
زياد |
زياد |
كم تا متوسط |
مديريت بحران و كنترل عرصه هاي بحران ساز كنترل و كاهش تخريب منابع خاك |
كاهش فرسايش بادي و كنترل كانون‌هاي بحراني فرسايش بادي افزايش درصد پوشش گياهي و بيوماس |
V-III-II-I VII-VI-XI- VIII |
– افزايش 15-5 درصد تراكم پوشش گياهي و يا 40-20درصد سنگريزه و يا مواد پوشاننده غيرزنده در سطح خاك بويژه خشكه رودها – كاهش 2 كلاس از شدت فرسايش بادي |
|
7 |
اراضي زراعي تحت تأثير فرسايش بادي |
متوسط تا زياد |
متوسط تا زياد |
كم تا زياد |
حفظ منابع خاك زراعي مديريت بحران و كنترل عرصه‌هاي بحران ساز |
كنترل كانون‌هاي بحراني فرسايش بادي حفظ منابع خاك مرغوب و زراعي، افزايش توليد در واحد سطح |
V-III-II-I XI-VIII |
– افزايش سطح اراضي زراعي داراي بادشكن به حداقل 80 درصد از كل اراضي زراعي حساس به فرسايش در مناطق خشك – كاهش 2 كلاس شدت فرسايش بادي – افزايش 30-10 درصد محصول – افزايش 4-2درصدي راندمان آبياري از طريق كاهش تبخير |
ادامه جدول شماره (2-5) وضع موجود رخساره‌ها، سياست‌ها، اهداف، طرح‌هاي پيشنهادي و نتايج مورد انتظار
|
كد رخساره |
نام رخساره |
وضع موجود رخساره |
سياست ها |
اهداف |
كد طرح‌هاي پيشنهادي |
انتظارات |
||
|
تخريب منابع خاك |
تخريب منابع‌گياهي |
تخريب منابع آب |
||||||
|
10 |
جنگل‌هاي بياباني |
متوسط تا كم |
متوسط تا كم |
كم |
– مديريت و حفظ منابع خاك و گياه – مديريت بحران و كنترل عرصه هاي بحران ساز |
– كنترل و حفاظت از كانون‌هاي حساس‌فرسايش بادي تثبيت شده – از طريق استمرار حيات و توسعه پايدار |
III-II-I XI-V-IV |
– توسعه 3-1 درصدي چراگاه‌هاي مناطق بياباني – ايجاد ذخيره‌گاه‌هاي علوفه اي و سوخت در مواقع بحراني از جمله خشكساليها و غيره |
|
14 |
مناطق مرطوب حاشيه پلايا و دريا |
متوسط تا كم |
متوسط تا زياد |
متوسط تا كم |
– مديريت و ارتقاء كيفي منابع گياهي و آب‌هاي كم كيفيت – ايجاد زمينه هاي بهره‌برداري و اشتغال از منابع طبيعي كم كيفيت |
– بهره‌برداري از منابع آب و گياهي شور – جلوگيري از تبديل اراضي به كانون‌هاي بحراني فرسايش بادي |
III-II-I XI-X-V |
– توسعه بيش از يك ميليون هكتار پوشش گياهي با گونه‌هاي نم شورپسند و توليد علوفه 1تن در هكتار در سال – افزايش توليد 20-10درصدي مراتع و رويشگاه‌هاي نم شورپسند |
|
1 |
فرسايش آبراهه اي و مخروط افكنه |
متوسط تا زياد |
متوسط تا زياد |
متوسط تا زياد |
اعمال مديريت پايدار بر منابع 3 گانه آب، خاك و گياه |
– افزايش توان بازسازي توليد در محيط – كنترل و كاهش تخريب منابع 3 گانه – مديريت صحيح در كاربري و تبديل اراضي – افزايش بيوماس گياهي در عرصه هاي بياباني |
III-II-I XI-IX-V |
– كاهش 1 تا 2كلاس فرسايش آبي – افزايش بيوماس بين 50تا100درصد – افزايش توليدات مرتعي بين 30-10 كيلوگرم در هكتار |
ادامه جدول شماره (2-5) وضع موجود رخساره‌ها، سياست‌ها، اهداف، طرح‌هاي پيشنهادي و نتايج مورد انتظار
|
كد رخساره |
نام رخساره |
وضع موجود رخساره |
سياست ها |
اهداف |
كد طرح‌هاي پيشنهادي |
انتظارات |
||
|
تخريب منابع خاك |
تخريب منابع‌گياهي |
تخريب منابع آب |
||||||
|
12 |
مخروط افكنه پلايايي |
متوسط تا زياد |
متوسط تا زياد |
متوسط تا زياد |
– مديريت و حفاظت منابع خاك – مديريت بحران و كنترل عرصه هاي بحران ساز – عرصه هاي قابل توسعه كشاورزي در آينده |
– توسعه رويشگاه‌ها با گونه هاي هيدروهالوفيت – برقراري تعادل سفره هاي آب شور و شيرين |
III-II-I XI-X-V |
– تبديل بيش از 50هزار هكتار از اراضي به مزارع و باغات گونه هاي مقاوم به شوري – توسعه بيش از 500هزار هكتار گونه‌هاي نم شورپسند |
|
11 |
دشت رسي (دق رسي) |
زياد |
كم |
كم |
– مديريت و حفاظت منابع خاك – مديريت بحران و كنترل عرصه هاي بحران ساز |
– حفظ ذخاير خاك قابل استفاده در صنايع، كشاورزي و غيره – كنترل و حفاظت از كانون‌هاي حساس فرسايش بادي |
V-III-II-I XI-VIII-VI |
– كاهش 2 كلاس شدت فرسايش بادي – تأمين 5-3 درصدي هزينه هاي بيابان‌زدايي از درآمدهاي ناشي از معادن رس و خاكهاي رسي |
|
9 |
تپه ها و پهنه هاي ماسه‌اي غيرفعال |
متوسط تا كم |
متوسط تا كم |
كم |
– مديريت و حفظ منابع خاك و گياه – مديريت بحران و كنترل عرصه هاي بحران ساز |
-كنترل كانون‌هاي بحراني فرسايش بادي – استفاده بهينه از منابع معدني از جمله ماسه بادي |
V-III-II-I |
– تأمين 3-2 درصدي از هزينه هاي بيابان‌زدايي از محل درآمدمنابع معدني ماسه بادي |
|
15 |
كوير نمكي و درياچه كويري |
كم |
كم |
متوسط تا زياد |
مديريت مناسب و بهينه از منابع خاك و معدني كشور در مناطق بياباني |
– بهره‌برداري از منابع معدني (انواع نمك‌‌ها) – جلوگيري از توسعه شوري |
V-III |
– گسترش 200-100درصدي تفرجگاهي از چشم‌اندازهاي كويري ايران -توسعه100-50 درصدي استخراج نمك‌‌هاي كويري ايران – تأمين 2-1درصدي هزينه هاي بيابان‌زدايي |
ادامه جدول شماره (2-5) وضع موجود رخساره‌ها، سياست‌ها، اهداف، طرح‌هاي پيشنهادي و نتايج مورد انتظار
|
كد رخساره |
نام رخساره |
وضع موجود رخساره |
سياست ها |
اهداف |
كد طرح‌هاي پيشنهادي |
انتظارات |
||
|
تخريب منابع خاك |
تخريب منابع‌گياهي |
تخريب منابع آب |
||||||
|
13 |
كوير رسي ( دق رسي نمكي ) |
متوسط تا زياد |
كم |
كم |
– مديريت و حفظ منابع خاك – مديريت بحران و كنترل عرصه هاي بحران ساز |
– جلوگيري از تبديل اراضي به كانون‌هاي بحراني فرسايش بادي – بهره‌برداري از نمك‌‌هاي خوراكي و صنعتي |
V-III |
– كاهش حداقل 2 كلاس فرسايش بادي – بهره‌برداري نظارت شده از معادن نمك – تأمين 2-1درصدي از هزينه‌هاي بيابان‌زدايي |
|
4 |
دشت رسي كربناته |
زياد |
كم |
كم |
– كنترل و كاهش تخريب منابع خاك – مديريت بحران و كنترل عرصه هاي بحران ساز |
– كاهش فرسايش بادي و كنترل كانون‌هاي بحراني فرسايش بادي |
V-III |
– افزايش 10-5درصدي پوشش گياهي – افزايش 40-20درصدي پوشش سنگريزه‌اي – كاهش 2 كلاس از شدت فرسايش بادي |
|
2 |
دشت ريگي غيرفعال |
كم |
متوسط تا كم |
متوسط تا زياد |
– اعمال مديريت بحران بر عرصه هاي بحران ساز از جمله بيابان‌هاي سنگفرشي |
– جلوگيري از تشديد فرسايش‌هاي بادي و آبي – اعمال مديريت صحيح در كاربري اراضي |
V-III |
– افزايش 5-2 درصدي پوشش گياهي – كاهش بحران فرسايش بادي – سوق دادن بيش از 50درصدي كاربريهاي نامناسب در ساير اراضي به اراضي مذكور |
|
5 |
دشت رسوبي شور |
متوسط |
زياد |
زياد |
– مديريت بحران و كنترل عرصه هاي بحران ساز – حفظ منابع خاك و آب در مقابل خطر شوري |
– جلوگيري از تخريب منابع آب و خاك – افزايش بيوماس و تراكم پوشش گياهي |
V-III |
– افزايش 60-30 درصدي پوشش گياهي – كاهش 2 كلاس شدت فرسايش بادي – جلوگيري از انتشار نمك و كنترل 30-20درصدي از منابع آب و خاك |
|
6 |
كلوت و كلوتك (ياردانگ) |
زياد |
كم |
كم |
– مديريت بحران و كنترل عرصه هاي بحران ساز |
– كاهش خسارات ناشي از فرسايش‌بادي بر منابع پايين‌دست – حفاظت از منابع خاك |
V-III |
– كاهش حداقل 2 كلاس از شدت فرسايش بادي – كاهش 70-50 درصدي خسارات ناشي از طوفان گرد و خاك در محدوده رخساره فوق |