2-1-2- زمين شناسي

     شناخت ويژگي‌هاي زمين شناسي مناطق بياباني ايران كه عمدتاً شامل رسوبات عهد حاضر يا كواترنري هستند‌، مستلزم آگاهي كلي تري از وضعيت زمين شناسي فلات ايران است‌. شكل گيري فلات ايران عمدتاً به دوران سوم زمين شناسي تعلق داشته و در اين ميان تشكيلات ميوسن و پليوسن نقش خاصي را در شكل گيري اين فلات به عهده دارند‌. با تشكيل رسوبات و برون‌زدهاي ميوسن در فلات ايران در قريب به بيست ميليون سال قبل‌، تحولات زمين شناسي زيادي در اين فلات به وقوع پيوسته است كه از ديدگاه اين برنامه فراهم شدن زمينه و بستر استقرار منابع طبيعي تجديد شونده در فلات ايران است‌. در هر جاي اين فلات كه رسوبات ميوسن و نهشته هاي آن تشكيل شده‌اند منابع آب و خاك تحت تأثير رسوبات تبخيري قرار داشته و با املاح مختلف آميخته هستند. به عبارت ديگر حضور گسترده رسوبات دوران سوم را براي منابع طبيعي تجديد شونده مناطق بياباني، بايد به عنوان عاملي محدودكننده مدنظر قرار داد. هر چند كه از همين املاح مي‌توان به عنوان مواد معدني بهره‌برداري نمود‌. زمين شناسي، به طور غير مستقيم در ايجاد بيابان‌ها نقش داشته و همراه با ساير عوامل همچون عوامل فرساينده و انتقال دهنده (آب و باد)، موجب بروز محدوديت‌هايي در ساير پيراسنجه‌‌هاي بوم‌شناختي از جمله خاك،ومنابع آب‌هاي سطحي و زيرزميني … و پوشش گياهي مناطق بياباني مي‌شوند.

     از آنجا كه در اين برنامه، مناطق بياباني پايين‌تر از خط كنيك، يعني دشت سرها و پلاياها به عنوان واحدهاي برنامه‌ريزي در نظر گرفته شده‌است، بنابراين عمدتاً از واحدهاي زمين شناسي دوران چهارم (كواترنر) بوجود آمده اند كه از مواد ناپيوسته شامل انواع نهشته‌هاي رودخانه‌اي‌، مخروط افكنه ها و … تشكيل يافته‌اند‌. حساسيت‌هاي اين مواد به فرسايش بخصوص فرسايش بادي و وجود نمك‌‌ها و املاح گچي، آهكي و نمك فراوان در آنها موجبات ايجاد مناطق بياباني را فراهم مي‌آورد‌. از آن گذشته هر چند مناطق كوهستاني از محدوده‌هاي مورد نظر اين برنامه خارج است‌، ولي همواره با نفوذ رسوبات حاصل از تجزيه و تخريب فيزيكي و شيميايي مواد زمين‌شناسي پيوسته و ناپيوسته آنها به همراه روان‌آب‌هاي آلوده به گچ و نمك‌، به ايجاد شرايط بياباني كمك مي‌كند. به طوركلي پيراسنجه زمين‌شناسي با شاخص‌هايي همچون‌، حساسيت مواد مادري بالادست به فرسايش آبي‌، شوري مواد حمل شده در اثر فرسايش آبي و حساسيت مواد ناپيوسته در مناطق رسوبگذاري نسبت به فرسايش بادي و نيز شيب و جهات جغرافيايي‌، در ايجاد بيابان‌ها دخالت دارند‌.

جدول ۳-۲

      3-1-2- پيكرشناسي زمين و رخساره‌هاي ژئومرفولوژيك

     مطالعات انجام شده در مناطق بياباني كشور نشان مي‌دهد كه اين مناطق از سه واحد ژئومرفولوژي كوهستان‌، دشت سر و پلايا يا چاله داخلي تشكيل گرديده است‌. با توجه به اينكه در اين برنامه‌ راهبردي‌، رخساره‌هاي ژئومرفولوژي منبعث از واحدهاي دشت‌سر و پلايا به عنوان واحدهاي برنامه‌ريزي انتخاب شده‌اند‌، بنابراين از تعريف و درج خصوصيات واحد كوهستان خودداري و به ذكر خصوصيات واحدهاي دشت سر و پلايا اكتفا مي‌شود‌.

     واحد دشت‌سر در ژئومرفولوژي مناطق بياباني از اهميت شايان توجهي برخوردار بوده و سطح وسيعي از مناطق تحت مديريت دفتر امور بيابان را به خود اختصاص داده است‌. دشت سرها باتوجه به شيب‌، وضعيت دانه‌بندي رسوبات و همچنين عمق رسوبات انباشته شده داراي سه تيپ دشت‌سر فرسايشي يا لخت‌، اپانداژ (يا پخش آب) و پوشيده (يا دشت) است‌. لازم به يادآوري است كه نهشته‌هاي اين واحد ژئومرفولوژي تماماً مربوط به دوره كواترنري هستند‌.

     واحد پلايا يكي ديگر از واحدهاي ژئومرفولوژي مناطق بياباني ايران  است كه تيپ‌ها و رخساره‌هاي ژئومرفولوژي آن در اين سند مدنظر قرار گرفته است‌. واحد پلايا در مناطق بياباني ايران از تيپ‌هاي متعددي تشكيل شده است كه از آن جمله مي‌توان به تيپ جلگه رسي‌، تيپ مخروط افكنه‌، تيپ دشت ريگي‌، تيپ نبكا‌، تيپ كلوت و ياردانگ و تيپ كوير اشاره كرد‌. هريك از تيپ‌هاي ژئومرفولوژي اخير، خود داراي خصوصيات متفاوت و متنوعي هستند كه اين واحدها و تيپ‌هاي مربوط به آنها اساس برنامه‌ريزي در مناطق بياباني قرار گرفته است كه در بخش‌هاي آينده نقشه و خصوصيات استخراج شده از مطالعات مربوط به مباحث ژئومرفولوژي در كشور ارايه خواهد شد.

     مساحت و پراكنش رخساره‌هاي ژئومرفولوژي پس از تعيين و تفكيك رخساره‌هاي ژئومرفولوي در استان‌هاي بياباني و با رقومي كردن محدوده اين رخساره‌ها‌؛ مساحت آنها به تفكيك استان‌هاي بياباني و كل كشور تعيين گرديد‌. مطالعات انجام شده در دفتر امور بيابان نشان مي‌دهد كه بيشترين سطح رخساره‌هاي ژئومرفولوژي كشور مربوط به دشت ريگي غيرفعال است كه داراي وسعتي برابر 15304136 هكتار بوده كه 6/26 درصد سطح كل رخساره‌هاي بياباني كشور را شامل مي‌شود‌. اين رخساره ژئومرفولوژي از نظر اهميت فعاليت‌‌هاي اجرايي مقابله با بيابان‌زايي از اهميت بالايي برخوردار نبوده و بيشتر بايد فعاليت‌‌هاي مديريتي در آن انجام پذيرد‌.

مساحت رخساره هاي ژئومرفولوژي به تفكيك استانهاي بياباني كشور

     رخساره فرسايش آبراهه‌اي و مخروط افكنه دومين رخساره ژئومرفولوژي از نظر وسعت در كشور است كه داراي مساحتي برابر 7278214 هكتار بوده و 6/12 درصد سطح كل رخساره‌هاي بياباني كشور را شامل مي‌شود‌. اين رخساره ژئومرفولوژي عمدتاً قابليت توليد روان‌آب را داشته و با مديريت روان‌آب‌هاي موجود مي‌توان نسبت به افزايش پوشش گياهي در چنين مناطقي اقدام كرد‌.

     رخساره دشت ريگي فعال كه منطقه برداشت محسوب مي‌شود در كل كشور وسعتي برابر 6810162 هكتار داشته كه 8/11 درصد سطح كل رخساره‌هاي بياباني كشور را شامل مي‌شود‌. اين رخساره از اهميت بسيار زيادي از نظر عمليات اجرايي برخوردار بوده و فعاليت‌‌هاي اجرايي مقابله با فرسايش بادي بايد در اين رخساره صورت پذيرد كه به اين مهم در برنامه‌ريزي توجه خاص شده است‌.

     رخساره اراضي زراعي تحت تأثير فرسايش بادي در كل كشور مساحتي برابر 5600175 هكتار را به خود اختصاص داده‌اند كه 7/9 درصد سطح كل رخساره‌هاي بياباني كشور را شامل مي‌شود‌. اين رخساره از نظر فرسايش بادي داراي اهميت قابل توجهي بوده و عمليات مقابله با فرسايش بادي در اين رخساره بايد با همكاري و مشاركت مردم صورت پذيرد كه در اين برنامه به آن توجه خاص مبذول شده است‌.

    رخساره اراضي كوير رسي يا دق رسي – نمكي در كل كشور داراي وسعتي برابر 5369399 هكتار است كه 3/9 درصد سطح كل رخساره‌هاي بياباني كشور را شامل
مي‌شود‌. اين رخساره پنجمين رخساره از نظر وسعت است‌.

     رخساره كوير نمكي و درياچه نمكي داراي وسعتي برابر 3458137 هكتار است كه 6 درصد سطح كل مناطق بياباني كشور را به خود اختصاص داده است‌. اين رخساره ششمين رخساره از نظر وسعت در كشور به شمار مي‌رود‌. رخساره‌هاي تپه‌ها و پهنه‌هاي ماسه‌اي غيرفعال‌، مناطق مرطوب حاشيه پلايا و دريا‌، دشت رسي كربناته‌، تپه ها و پهنه هاي ماسه‌اي فعال‌، جنگل‌هاي بياباني‌، دشت رسي (دق رسي)‌، دشت رسوبي شور‌، كلوت و كلوتك و مخروط افكنه پلايايي جمعاً داراي وسعتي برابر 13751827 هكتار بوده كه 24 درصد سطح كل مناطق بياباني كشور را شامل مي‌شوند‌. اين رخساره‌هاي ژئومرفولوژي بين 1 تا 5/4 درصد سطح كل رخساره‌هاي ژئومرفولوژي را به خود اختصاص داده اند‌.

نمودار ۱-۲

     در جدول شماره (3-2) مساحت رخساره‌هاي بياباني به تفكيك استان‌هاي بياباني و كل مناطق بياباني كشور و درصد هر يك از رخساره‌ها نسبت به كل مساحت رخساره‌هاي بياباني تفكيك شده در كشور ارايه گرديده است‌. همچنين در نمودار شماره (1-2) مساحت و درصد هر يك از رخساره‌هاي ژئومرفولوژي پانزده‌گانه تفكيك شده در كل كشور به تصوير كشيده شده است‌.