چرا كسي گوستاو زابلستان را نمي‌بيند؟!

در جهان غرب و به ويژه آمريكا، اخبار مربوط به توفان سهمناك گوستاو، مدتي است كه اغلب خبرهاي ديگر را به حاشيه برده و حتا كنوانسيون سالانه‌ي حزب جمهوري‌خواه در آمريكا را نيز متأثر كرده است؛ آن هم در زماني كه همه‌ي نگاه‌ها متوجه معرفي كانديداي منتخب حزب، جان مك كين و معاونش بود. حتا اگر جستجوي كوتاهي در رسانه‌هاي داخلي هم بكنيم، درمي‌يابيم كه تقريباً رسانه‌اي درون مرزي را نمي‌يابيم كه به انعكاس گوستاو نپرداخته باشد.

در اين سوي آب، امّا انگار همچنان ارزش‌هاي خبري آكسفورد و مدارك دكترايش يا فلان گفته‌ي فلان مقام در باره‌ي مردم فلان كشور، بيشتر از خاكي مي‌ارزد كه اينك چند هفته‌اي است بر سر هموطنان محروم‌مان در استان سيستان و بلوچستان و به خصوص دشت سيستان و ديار زابلستان مي‌ريزد.
ديروز كه با همكار عزيزم در مركز تحقيقات كشاورزي و منابع طبيعي زابل – عليرضا راشكي – گفتگو مي‌كردم، وي عنوان داشت كه حجم توفان و شدت آن به مرز تحمل‌ناپذيري رسيده، به نحوي كه روز گذشته تمامي ادارات دولتي و بنگاه‌هاي خصوصي نيز در سطح منطقه به دستور فرماندار تعطيل شده بود و مردم حتا توان نفس كشيدن را نيز به دشواري فراهم مي‌ديدند!

امّا بر عكس گوستاو، كمتر رسانه‌اي را مي‌بيني كه به ابعاد لوار يا همان بادهاي مشهور 120 روزه سيستان پرداخته باشد؛ بادهايي كه در سال جاري با سرعتي بيش از 90 كيلومتر در ساعت وزيدن گرفته و به دليل خشكسالي كم‌سابقه در منطقه بر شدت حمل گرد و خاك نيز افزوده‌اند. به نحوي كه همان گونه كه در تصاوير ماهواره‌اي مي‌بينيد، علاوه بر ايران، دو كشور پاكستان و افغانستان نيز به شدت از آثار اين توفان سهمگين متأثر شده‌اند. امّا آنجا نيز احتمالاً ماجراهاي مربوط به طالبان و بمب‌گذارهاي انتحاري و استعفاي ژنرال و انتخاب رييس‌جمهور جديد، مجالي براي پرداختن به فجايع ناشي از توفان فراهم نكرده است! خلاصه اينكه انگار مظلومين و محرومين عالم، در همه‌ي موارد بايد مظلوم و محروم باقي بمانند. نگاه كنيد كه چقدر فيلم خبري از همين توفان گوستاو از رسانه ملي خودمان در طول يك هفته اخير پخش شده و آن را مقايسه كنيد با فيلم‌هاي خبري از فاجعه‌ي زابل و تعطيلي ادارات در سيستان (و يا موارد مشابه‌اش در خوزستان).

در باره‌ي دلايل وجودي لوار بايد گفت: در ارديبهشت‌ماه هواي گرم منطقه سيستان و جنوب غربي افغانستان به طبقات بالاي سطح زمين سعود کرده و در همين زمان در كوه‌هاي مرتفع شرقي و مركزي افغانستان كه داراي قلل مرتفع و هميشه پوشيده از برف است، هواي سرد دايمي با فشار زياد وجود دارد. هواي مذكور با سرعت به سمت دامنه‌هاي جنوب غربي پايين آمده، از منقطه ريگستان (در جنوب غربي افغانستان) به سمت دامنه‌هاي جنوب غربي پايين آمده، به سمت سيستان و كوير لوت حركت مي‌کند و به دليل مقدار وزش، به بادهاي 120 روزه مشهور است. بيشينه‌ي سرعت اين بادها در تيرماه تا صد كيلومتر در ساعت و در بعضي از منابع براي بيشترين سرعت اين باد ارقام بالاتري نيز ذكر شده است. متوسط سرعت باد در ماه‌هاي تابستان، حدود 26 كيلومتر در ساعت و در ماه‌هاي زمستان به 13 كيلومتر در ساعت مي‌رسد. در مورد منشأ پيدايش بادهاي 120 روزه عده‌ايي آن را دنباله موسمي‌هاي اقيانوس هند دانسته‌اند كه به دليل وجود مراكز فشار در بيابان Tahr تغيير شكل داده در ناحيه‌ی سيستان با جهت شمال شرقي- جنوب غربي مي‌وزد. همچنين اختلاف فشار هوا بين كوهستان‌هاي افغانستان و دشت سيستان را نيز عامل تشديدكننده‌ی اين جريان دانسته‌اند. آن چنان كه در معجم‌البلدان آمده است: «باد سيستان لحظه‌اي از جنبش نمي‌ايستد». گروهي ديگر مسأله را اينگونه شرح مي‌دهند كه منطقه‌ي مورد مطالعه به دليل واقع شدن در دو کانون پرفشار و کم فشار – به ترتيب در جنوب اقيانوس هند و شمال خراسان- در معرض جابجايی هوا و بادهای نسبتاً شديد 120 روزه قرار دارد.
گفتنی آنکه هرچند جريان باد در سيستان در تمامي فصول سال برقرار است، اما بيشترين موارد وزش باد مربوط به ماه‌هاي خرداد، تير، مرداد و شهريور بوده كه از شهريور به تدريج از شدت وزش بادها كاسته و هوا به آرامش مي‌رسد. بيشترين جهت وزش باد نيز مربوط به بادهاي شمال و شمال‌غربي است.
پرسش اصلي اين است كه چرا كسي گوستاو (بخوانيد لوار) زابلستان را نمي‌بيند و در انديشه مهار آن برنمي‌آيد؟ چرا سرمان را مانند كبك در برف كرده و تصور مي‌كنيم با پاك كردن صورت مسأله همه چيز حل مي‌شود؟ چرا تا اين حد به واقعيت‌هاي طبيعي منطقه دهن‌كجي كرده و مي‌كنيم، وقتي كه حتا از فناوري لازم براي مقابله با آن نيز برخوردار نيستيم. آن همه بوته‌كاري و بادشكن و مالچ‌پاشي چه شد؟
چرا درنمي‌يابيم كه براي تضمين حيات سيستان راهي جز احياي مجدد تالاب هامون نداريم و بقيه راهكارها جز مسكني كم‌اثر و پرضرر، ثمري دربرنخواهد داشت.
بار ديگر تأكيد مي‌كنم: شرط حكومت بر طبيعت، پيروي از قوانين آن است و نه گردن‌كشي در برابر آن.

    سه شنبه گذشته – 29 مرداد 87 – در معيت يك گروه كارشناسي شش نفره مركب از سيد عطا رضايي، هاشم كنشلو، قاسم حقاني، مرتضي ابراهيمي و عمار رفيعي امام راهي شهرستان اردستان شديم تا از عرصه‌ي پهناور جنگل‌هاي دست‌كاشت تاغ در شمال بخش زواره (15 كيلومتري شمال شرق اردستان و 120 كيلومتري اصفهان) بازديد كنيم. عرصه‌اي به وسعت 80 هزار هكتار كه 23 سال پيش و پس از هجوم پي در پي و بي‌امان ماسه‌هاي روان بر پيكره‌ي شهر زواره و اراضي كشاورزي اطراف آن، به همت همكاران سختكوشم در دفتر امور بيابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخيزداري كشور تثبيت شده و بدل به يكي از شاخص‌ترين جنگل‌هاي انسان‌ساز تاغ در مناطق بياباني كشور شد.

    امّا متأسفانه به دليل عدم رعايت پاره‌اي از ملاحظات فني، به ويژه بي توجهي به ظرفيت پذيرش سرزمين، امروز از آن تاغ‌زارهاي شاداب و سرسبز به ندرت اثري مانده است؛ واقعيتي كه تصويرهاي پيش رو، آشكارا مشخص است.
    البته بروز برخي تنگناهاي محيطي و شرايط سخت اقليمي، از جمله سرماي شديد سال گذشته، خشكسالي سال‌هاي 78 تا 80 و نيز سال جاري، طغيان برخي آفات و امراض، به ويژه ملخ كوهاندار و از همه مهم‌تر بهره‌برداري بي‌رويه از آب‌هاي زيرزميني منطقه، بحران پيش آمده در رويشگاه‌هاي تاغ را دوچندان كرده است.
    كافي است بدانيم، عمق دستيابي به آب از 15 متر در سال 1364 به 80 متر در سال جاري رسيده است، يعني حدود 3 متر در سال، آبخوان منطقه در حال كاهش سطح و اُفت آب است كه فوق‌العاده خطرناك و بنيان‌كن، به ويژه براي 15حدود هزار نفر اهالي زواره است.

    البته بنابر سرشماری مرکز آمار ایران، جمعیت بخش زواره شهرستان اردستان در سال ۱۳۸۵ برابر با ۱۲۹۹۰ نفر بوده است. اين در حالي است كه جمعيت زواره در سال 1345، پنج هزار نفر بوده و در سال 1382، به 8750 نفر افزايش يافته است. به ديگر سخن، هرچند در كل شتاب افزايش جمعيت در زواره – به نسبت بسياري از مناطق كشور – چندان زياد نبوده است، امّا به نظر مي‌رسد، اين شتاب در سال‌هاي اخير به طرز محسوسي در حال افزايش بوده، به شكلي كه ميزان افزايش جمعيت زواره در طول سه سال 1382 تا 1385، بيشتر از 37 سال 1345 تا 1382 بوده است! زنگ خطري كه بايد جدي گرفته شود و هم‌اينك شناسه‌هاي آن در افت محسوس سطح آب زيرزميني منطقه و افزايش برهنگي خاك كاملاً نمودار است.

    اين در حالي است كه زواره، يكي از كهن‌زادبوم‌هاي ايران به شمار آمده و از آن با عنوان «نگين مهجور كوير» ياد شده، شهري كه داراي ابنيه‌ي تاريخي فراوان پيش و پس از اسلام بوده و قدمت بازار آن به بيش از هزار سال مي‌رسد. افزون بر آن، بسياري بر اين باورند كه منار زواره واقع در مسجد امام حسن مجتبي، در پيش از اسلام آتشكده بوده است.
گفتني آن كه شهر زواره در حاشيه‌ي جنوبي كوير مركزي ايران با سطحي هموار و مسطح و با شيبي ملايم در 52 درجه و 27 دقيقه طول شرقي و 33 درجه و27 دقيقه عرض شمالي در بستر حاشيه اي كوير گسترده است. زواره در شمال به كوير نمك و شرق به كوير و تپه‌هاي ماسه‌اي اطراف و از جنوب غربي به اردستان و جنوب شرقي به شهرستان نائين و رشته كوه‌هاي متعدد كوهرنگ منتهي مي‌شود .
    زواره تا نائين 115 كيلومتر و تا نطنز 75 كيلومتر فاصله داشته و ارتفــاع متوسط آن از سطح دريا 905 متر است. همچنين شيب منطقه در حالت غرب به شرق اختلافي معادل 3% به 1% و جنوب به شمال 5% به 1% را نشان مي‌دهد. در مجموع از نظر توان آب‌شناختي نيز منطقه اي فقير به شمار آمده و فاقد شبكه‌ي آب‌هاي سطحي دايم است.

    مؤخره:
    از مسئولين منابع طبيعي استان و شهرستان، آقايان مهندس شاملي (معاون فني اداره كل منابع طبيعي اصفهان)، مهندس جلالي (رييس اداره بيابان اصفهان)، مهندس كبريايي (رييس اداره منابع طبيعي اردستان) و مهندس نساجيان از كارشناسان منابع طبيعي زواره كه گروه را همراهي كردند، صميمانه قدرداني مي‌كنم.

عالي‌ترين مقام متولّي منابع طبيعي كشور، در تازه‌ترين اظهارات خويش كه هم‌اكنون بر روي تارنماي همشهري موجود است، گفته‌اند: «هر جا بيابان باشد، فقر هم هست.»
    پرسش اين است كه پس چرا در كشورهايي چون امارات متحده عربي، بحرين، قطر، عربستان سعودي، كويت، تونس و … فقر ديده نمي‌شود؟! كشورهايي كه قريب به 100 درصد از وسعت آنها در قلمرو سرزمين‌هاي خشك و بياباني جاي گرفته است!

     جناب دكتر فرود شريفي عزيز!
    هر جا بيابان باشد، فقر نيست، امّا هر جا بيابان‌زايي شدت بگيرد، يكي از شناسه‌هاي آشكار فقر خود را نمايان ساخته است. بار ديگر تأكيد مي‌كنم: وجود يا عدم وجود بيابان، نه مي‌تواند دليلي بر محروميت و فقر يك كشور و ملّت باشد و نه دليلي بر ثروت آنها. همان طور كه هر جا جنگل هم باشد، دليلي بر ثروت مردم آن كشور نيست (روزگار سخت معيشتي مردم بنگلادش و بسياري از مناطق برزيل و آرژانتين و …، دليلي بر اين مدعاست). اين نوع مديريت حاكم بر سرزمين است كه مي‌تواند يك كشور و مردم را ثروتمند سازد يا فقير. اينكه مديريت يك كشور، چگونه و با توجه به چه ملاحظات راهبردي بر منابع خود نظر انداخته و از هنر تبديل چالش به فرصت بهره‌مند است يا خير؟
     اگر مي‌بينيم كه اتحاديه‌ي اروپا به صرافت سرمايه‌گذاري 50 ميليارد يورويي در صحراي سوزان آفريقا مي‌افتد، اگر مي‌خوانيم كه درآمد ايالات متحده‌ي آمريكا از مناطق بياباني خويش (از جمله گراند كانيون)، به مرزهايي نجومي رسيده و سيل گردشگران همچنان به سوي ديدن چشم‌اندازهاي ناهمتاي بياباني در آمريكا، چين، تونس، الجزاير، مراكش، امارات متحده‌ي عربي و … سرازير است؛ همه و همه نشان دهنده‌ي اين است كه چنانچه بتوانيم مزيت‌هاي نسبي سرزمين مادري را درست تشخيص داده و چيدمان توسعه‌ي درازمدت خويش را بر اين بنياد طراحي و پياده كنيم، آنگاه ديگر نه خواهيم گفت: «هر جا بيابان است، فقر هم هست!» و نه بدتر از آن! ديگر تكرار نخواهيم كرد: «رعايت ملاحظات زيست‌محيطي، به معني توقف كامل توسعه است!»
     مشروح گزارش همشهري را اينجا بخوانيد. البته گزارش كاغذي و كامل‌تر اين گفتگو در شماره‌ي شنبه آينده – 12 مرداد ماه – بر روي پيشخوان روزنامه‌فروشي‌ها در دسترس خواهد بود.